Potocki Teodor h. Pilawa (1730–1812), poseł na sejmy, konfederat barski, generał-major wojsk kor., wojewoda bełski. Ur. 10 VIII, był synem Jana, kaszt. bracławskiego, i trzeciej jego żony Konstancji z Daniłowiczów, starościanki parczewskiej, bratem przyrodnim regimentarza Joachima (zob.).
Po ojcu dostał P. (a więc zapewne już w r. 1744) starostwo smotryckie na Podolu. W r. 1753 otrzymał od Mikołaja Bazylego Potockiego, star. kaniowskiego, chorągiew pancerną w wojsku kor. W r. 1761 posłował z ziemi halickiej na sejm nadzwycz. w Warszawie, a w r. 1762 na sejm zwycz. warszawski z woj. podlaskiego, na obydwa jako stronnik dworski. W przeddzień rozpoczęcia tego ostatniego P. powiadomił Jerzego Mniszcha, marszałka nadwornego kor., że «familia» przygotowuje się do zakwestionowania Henrykowi Brühlowi szlachectwa polskiego, co w znacznym stopniu przyczyniło się do stępienia wystąpień obozu Czartoryskich. Dn. 14 XII 1763 wysłany został przez prymasa Władysława Łubieńskiego do Drezna z notyfikacją o śmierci króla. Wyjeżdżał jako świeżo mianowany pułkownik artylerii kor. Nad granicą śląską otrzymał wiadomość o śmierci elektora Fryderyka Chrystiana (zm. 17 XII), zatrzymał się więc w oczekiwaniu na nowe instrukcje w Kruszynie pod Częstochową, po czym odwołano jego misję. W czasie bezkrólewia przeciwnik «familii», starał się P. połączyć ze swą chorągwią z Karolem Radziwiłłem, lecz gdy w Mohylowie dowiedział się (25 VII), że przeszedł on Dniestr na stronę turecką, pośpieszył «w głębsze Podole» dla własnych «interesów». Wówczas to witał w Kamieńcu Podolskim nowo mianowanego (1763) generałem artylerii kor. Alojzego Brühla. W r. 1767 przystąpił, jak wszyscy prawie Potoccy, do konfederacji i 29 V w Kniaźpolu wybrano go, pod osłoną kozaków, na marszałka woj. podolskiego. Pod aktem znalazło się ok. 400 podpisów, ale P. z pomocą Kozaków wymusił 2 VI w Sawińcach podpisy jeszcze 188 osób. Gdy obradujący właśnie Trybunał Lwowski obłożył go kondemnatą, N. Repnin polecił P. Kreczetnikowi dopilnowanie zawieszenia tego orzeczenia. W Radomiu 23 VI podpisał P. akt generalnej konfederacji. Repnin nie dowierzając P-emu, a chcąc zabezpieczyć sejmik poselski podolski przed niespodziankami, postanowił wprowadzić do Kamieńca kozaków. Ze względu na bliskość granicy tureckiej miano ich przebrać w mundury chorągwi nadwornej P-ego, lecz P. na to się nie zgodził. W rezultacie sejmik, obradujący 24 VIII, wypadł wbrew intencjom Repnina, który myślał początkowo o zwołaniu powtórnego sejmiku do Latyczowa; skończyło się jednak na tym, że za «zuchwalstwo i grubiaństwo» oraz «nieprzyzwoite wrzaski» obradującej szlachty (wyrażenia Repnina i Kreczetnikowa) zajęto majątki P-ego i innych przywódców. P. został na tym sejmiku obrany posłem na nadzwycz. sejm warszawski (5 X 1767–5 III 1768); był na nim tylko biernym uczestnikiem.
Po powrocie z Warszawy, już po zawiązaniu się konfederacji barskiej, P. zatrzymał się w Horodence (w ziemi halickiej), skąd przez kilka tygodni czynił zaciągi do swych chorągwi nadwornych. Przez cały czas zachowywał pozory lojalności wobec Warszawy i Rosjan. Kreczetnikow jeszcze 24 IV 1768 zapewniał Repnina, że P. nie przyłączy się do buntu. Zgromadzone przez P-ego wojsko pod komendą płka Juliusza Strzemeskiego, starościca hadziackiego, konsyliarza barskiego, połączyło się 27 IV w Podhajcach z Joachimem Potockim, a następnie brało z nim udział w opanowywaniu chorągwi komputowych i nadwornych na Pokuciu, oraz walczyło w przegranej pod Podhajcami (12 V). Mimo to P., w dalszym ciągu udając lojalnego obywatela, jeszcze 18 V wypierał się swego udziału w konfederacji przed Andrzejem Mokronowskim, mediatorem przysłanym z Warszawy. Gdy Joachim Potocki zawiązał 4 VI w Balinie pod Kamieńcem konfederację podolską, zrobił marszałkiem P-ego, niewątpliwie bez jego zgody, a być może i wiedzy. P. nie zaprzysiągł bowiem godności marszałkowskiej i nigdy nie używał tego tytułu. Na wiadomość o tym wyborze Repnin 16 VI polecił Kreczetnikowowi, by starał się ująć P-ego i zatrzymać go do jego dyspozycji, a z majątków w dalszym ciągu ściągać bezpłatnie prowiant i furaż. Po przekroczeniu wraz z innymi konfederatami pod Mohylowem granicy tureckiej (23 VI), P. wraz ze swą matką znalazł schronienie w pałacu hospodarskim w pobliżu Jass. Stąd 10 VII zwracał się do Franciszka Ksawerego Branickiego, komendanta wojsk królewskich, o ochronę swych dóbr i o wydanie paszportu. Wyjaśniał przy tym, że o konfederacji «nic nie wie i do niczego się nie mieszał». Równocześnie pisał w tej sprawie do Repnina, oświadczając gotowość przybycia do Warszawy. Repnin odpowiedział na ręce Branickiego (ok. 10 VIII), że P. winien najpierw wydać publiczny manifest «jako nie był w konfederacji ani się do niej mieszał i jako się nigdy mieszać nie chce do tej swywolnej kupy». Branicki zaprosił więc P-ego do Kamieńca Podolskiego, by tam ogłosił ów manifest. Nim jednak do tego doszło, matka znajdująca się przy P-m dała o tym znać jego bratu Joachimowi, który aresztował P-ego i zatrzymał w swoim obozie.
W areszcie domowym, czy raczej przy boku brata, przebywał P. na terenach tureckich do lata 1770. W lipcu wyjechał na Węgry. W końcu tego miesiąca widział się w Marmarosz Sziget z Rochem Lasockim, spieszącym do szefów barskich. W początkach sierpnia udał się do Tokaju na spotkanie z Karolem Radziwiłłem. Przybył następnie do Preszowa; był tam już 3 II 1771, nawiązując bliższe kontakty ze stronnikami Teodora Wessla. Oparł się jednak ich namowom przystąpienia do Generalności. Wyrażał się niepochlebnie o jej działaniach. Naciskany obiecywał, że uczyni akces dopiero po przeniesieniu się Rady Najwyższej do kraju. Po klęsce pod Lanckoroną delegowany był do Nowego Targu (24 VI) do Ch. Dumourieza, porzucającego konfederację, by przekonać go do powrotu do Preszowa. Adam Krasiński miał (wg M. Dzierżanowskiego) zalecać Generalności, by wysłała P-ego do Paryża na pomoc Michałowi Wielhorskiemu. Wielkie oburzenie na P-ego powstało wśród członków Generalności, gdy się okazało, że przez 4 miesiące przetrzymywał przesłany na jego ręce patent na subalternostwo regimentarskie, wydany przez Joachima Potockiego dla kaszt. czerskiego Michała Suffczyńskiego. We wrześniu przeniósł się P., wraz z Generalnością, do Cieszyna. Joachim Potocki, po swym powrocie z Turcji, jeszcze 17 IV 1772 zabiegał o to, by P. złożył przysięgę na marszałkostwo podolskie, ale P. przed tym «upornie się wzbraniał». Zaprzysiągł jednak niewątpliwie, skoro opiekował się w Preszowie oddziałem przybyłym z Turcji.
W połowie września złożył P. reces i otrzymawszy glejt bezpieczeństwa przybył do Warszawy. Wystarał się o uwolnienie dóbr spod sekwestru. Króla witał jedynie w przejściu do kaplicy i nie przybył na jego pokoje. W r. 1776 posłował z woj. podolskiego na sejm warszawski. Został wówczas konsyliarzem Rady Najwyższej w zawiązanej przed sejmem konfederacji i 23 VIII podpisał jej akt. Odebrał następnie w imieniu Rady przysięgę od wszystkich szefów regimentów, pułków i chorągwi znajdujących się w Warszawie. W r. 1779 odwiedził go na Podolu pod Kamieńcem ksiądz Marek Jandołowicz. W r. 1783 dostał P. Order Św. Stanisława. T. r. otrzymał potwierdzenie w Galicji szlachectwa przez lwowski sąd ziemski. Dn. 19 V 1787 witał króla w Tulczynie. W r. 1788 był kandydatem na stanowisko generała artylerii po Brühlu, ale gdy nie mógł zapłacić za ten urząd 60 000 złp., dostał się on Szczęsnemu Potockiemu. Dn. 8 X 1789 został P. generał-majorem artylerii i pozostawał nim do 26 I 1790. Dn. 7 II był mianowany szefem XIV regimentu pieszego imienia Potockich. Dn. 28 V dostał P. Order Orła Białego. W r. 1790 ubiegał się po Szczęsnym Potockim o województwo ruskie, ale wycofał swą kandydaturę na rzecz protegowanego królewskiego Jana Kickiego; otrzymał natomiast 5 II 1791 woj. bełskie. W okresie Sejmu Czteroletniego P. ofiarował na rozbudowującą się armię najpierw (1789) 6 sztuk trzechfuntowych armat, wartości 12 000 złp., a później (1791) po 50 karabinów i pałaszy oraz 50 par pistoletów. Był przeciwnikiem Konstytucji 3 maja. W czasie wojny 1792 r. przebywał za kordonem, najpierw we Lwowie, a później w Wiedniu. Nie pozostawił po sobie żadnego śladu w konfederacji targowickiej ani w insurekcji kościuszkowskiej. Po drugim rozbiorze jeździł w delegacji do Petersburga, by w imieniu swoim i zdobytego kraju podziękować monarchini «za zaszczyt poddaństwa i opiekę» (A. Rolle). W r. 1796 został pierwszym, wybranym na 3 lata, marszałkiem szlachty powiatu podolskiego. W maju t. r. przedłożył generał-gubernatorowi T. Tutołminowi Projekt o uformowaniu na służbę Jej Imp. Mości konnego pułku z 880 ludzi. Miał on być utrzymywany przez obywateli podolskich, którzy dochodziliby tam do zaszczytów i rang. Projekt nie został zrealizowany. W listopadzie i grudniu 1796 bawił z żoną w Petersburgu, gdzie wystąpił do władz rosyjskich o uwolnienie Ignacego Potockiego, a następnie był świadkiem oswobodzenia Tadeusza Kościuszki i innych jeńców polskich. Wówczas otrzymał nominację na tajnego konsyliarza carskiego. W czasie wojny z Austrią 1809 r., pałacyk P-ego we Lwowie był miejscem spotkań i narad licznie gromadzącej się tam okolicznej szlachty. Dn. 27 V witał, a następnie gościł, wkraczające do Lwowa wojsko polskie. Ofiarował 100 000 złp. na organizowany przez syna Adama pułk kawalerii. Dn. 30 V gen. Aleksander Rożniecki powierzył mu stanowisko prezesa «dozoru» Stanów Krajowych, dając mu do pomocy Franciszka Młockiego, jako wiceprezesa, i 5 konsyliarzy. Ale już 2 VI Józef Poniatowski w miejsce «dozoru» stworzył Rząd Wojskowy Tymczasowy pod prezydencją Stanisława Zamoyskiego.
Główną rezydencją P-ego był Smotrycz; dobra tego starostwa otrzymał na mocy konstytucji sejmu 1767–8 r. w dziedziczne władanie w zamian za swe dobra Jaruga leżące nad Dniestrem, także w woj. podolskim. Równocześnie Jaruga już jako królewszczyzna, została mu nadana jako «chleb dobrze zasłużonych». W r. 1759 otrzymał od stryja Michała dobra Nieświn oraz wspólnie z bratem Joachimem Gowarczów w woj. sandomierskim. Posiadał ponadto następujące m. in. dobra: na Podolu klucz franpolski (miasteczko Franpol z Frankówką, Łoszkowcami, Sawińcami, Udryjowcami, Perelówką) i klucz kniaźpolski; w woj. bracławskim: Woroszyłówkę nad Bohem (z Borskiem, Sutyską i Witawą), Marjanów, Sawińce (z Cybulówką, Kitajgrodem, Kozińcami i Kuniczynem) oraz Czuryłów, zwany później Dżurynem; w woj. ruskim: Żurów, Horodenkę oraz Peczeniżyn. Zgodnie z konstytucją sejmową «Nagroda zasłużonym» otrzymał 15 III 1775 w emfiteutyczne posiadanie starostwo olsztyńskie w woj. krakowskim. Starostwo to oraz Jarugę za zezwoleniem królewskim z 6 VII 1786 przekazał w dożywocie przy rozwodzie pierwszej żonie Karolinie z Sapiehów. Dobra peczeniżyńskie, ze względu na to, że posiadały kopalnie soli, rząd austriacki zajął w r. 1787, a P. jako wynagrodzenie miał otrzymać dawne starostwo grodeckie w ziemi lwowskiej (którego był czasowym użytkownikiem w l. 1787–92); gdy jednak w r. 1792 zatrzymano starostwo w administracji rządowej, wypłacono P-emu zaległych należności wraz z procentami blisko 357 000 złr. W r. 1795 po wypłaceniu spadkobiercom 15 000 dukatów przejął po swej matce Bereźnę na Wołyniu. Miał ponadto pałac we Lwowie. P. «był postaci wspaniałej, wysokiego wzrostu, nosił się suto, kosztownie, po polsku. Bardzo dobrotliwy zwykle, czasami gwałtownie wybuchał, co jednak krótko trwało. Trzymał dwór liczny i okazały, gwardię kozaków, teatr i kapelę nadworną» (K. Nakwaska). Zmarł 8 VIII 1812, pochowany został w grobach rodzinnych w kościele smotryckim.
P. był ożeniony najpierw z Karoliną Sapieżanką (1759–1814), wojewodzianką połocką, poślubioną w r. 1775, uczestniczką masońskiej «Dobroczynności»; rozwiódłszy się z P-m (1786) wyszła ona za Stanisława Sołtyka, podstolego kor. Powtórnie P. ożenił się (1788) z córką Jakuba Komorowskiego (zob.) – Kordulą (1760 – po 1837). Była ona damą Krzyża Gwiaździstego (1799) i właścicielką cennej biblioteki. W swym pałacu we Lwowie prowadziła życie «pełne przepychu i wykwintności» (Nakwaska). P. miał potomstwo tylko z pierwszą żoną, jedynego syna Adama (zob.).
Materiały do słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego, Kr. 1939 I–II; Słown. Geogr., (Gródek, Jaruga, Olsztyn, Perelówka, Smotrycz, Udryjowce, Witawa, Żurów); Dworzaczek; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857; Żychliński, XIV, XVII 194; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1861; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Askenazy Sz., Dwa stulecia XVIII i XIX, W. 1910; Benkovská M., Barski konfederáti a Prešov, „Nové Obzory” (Prešov) T. 18: 1976 s. 108, 110–11, 113; Górski K., Historia artylerii polskiej, W. 1902 s. 172, 176, 211–13; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw. 1923 III; tenże, Kościuszko, Wyd. 2., Kr.–W. [b. r.] s. 225, 231; tenże, Wewnętrzne dzieje; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1910 I 311, 392; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie gubernii podolskiej, Wil. 1820 I 216–17, 267, 278, 1823 III 131, 137, 255, 260, 295; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1913 I (podob. żony Korduli); Pawłowski B., Lwów w 1809 r., Lw. 1909 s. 31 (podob.), 32, 40–1; tenże, Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Kr.–Lw. 1906–9 III 108, IV; [Rolle J.] Dr Antoni J., Zameczki podolskie, W. 1880 I 250, 287, 306, II 74, 82; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., W. 1963; Skałkowski A. M., O kokardę legionów, Lw. 1915; Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Pisma historyczne, Kr. 1901 I 320; Urbański A., Pro memoria, W. 1929 s. 19, 28; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924–1; – Akta grodz. i ziem., XXV; Błędowska H. z Działyńskich, Pamiątka przeszłości, W. 1960; [Cieszkowski L.], Pamiętnik anegdotyczny, W. 1906 I 16, II 105, III 22; Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego przez jednego z posłów Sejmu Wielkiego napisane, P. 1867 s. 52, 289; Czemeryński K., O dobrach koronnych byłej Rzeczypospolitej Polskiej, Lw. 1870 I 35, 148, 238; Dąbczańska Budzynowska H., Pamiętnik, „Roczn. B. PAN w Kr.” T. 9: 1963; Diariusz sejmu… 1761; Diariusz sejmu… 1776, s. 4, 11; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 I; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 169, 175–6; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim…, Kr. 1872 s. 37–8, 40, 58, 70, 107–8; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 2, 3, 8, 9, 11, 16, 20, 24–5, 29, 82, 87–9, 148–9, 152, 163, 172–3, 179, 182, 188, 201, 205, 208, 214, 233, 237–8; Księgi Referendarii Koronnej, W. 1955–7 I–II; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej 1754–1800, P. 1883; Lustracje województwa krakowskiego 1789 r., Wr. 1963 I–II; Manifest Generalności, Biała 15 XI 1769, w: Trzy oświadczenia konfederacji barskiej, Kr. 1850 s. 73; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 I 28, 70, 222; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Nakwaska K., Pamiętnik o Adamie Potockim…, „Czas” 1862; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Płata wojska i chleb zasłużonych…, [W.] 1771 s. 29; Skarbiec historii polskiej, Paryż 1840 II 333–4; Vol. leg., VII 781, VIII 240, 255, 838, IX 119; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 5429, 12276 (listy P-ego), 12277 (listy P-ego), Arch. Roskie XLIX 16, Majątki i królewszczyzny 136, Zbiór z Suchej 345/441; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla 257, 268, 269, 300; B. Czart.: rkp. 660, 735; B. Kórn.: Arch. Zaremby rkp. 2120, 2193; B. Ossol.: rkp. 3035, 3382, 4585, 13682, 13713; B. PAN w Kr.: rkp. 318, 1145, 1149, 2348.
Wacław Szczygielski